Το κακό ως πρόταγμα, Tου Χάρη Ναξάκη*

«Δεν υπάρχει μαρτυρία κουλτούρας

η οποία να μην είναι την ίδια στιγμή

μαρτυρία βαρβαρότητας.»

                              Walter Benjamin

Στο βιβλίο «ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ» η μεγάλη γερμανοεβραία φιλόσοφος Χάνα Άρεντ, μιλώντας για τον Άιχμαν, τον εκτελεστή του τελικού σχεδίου των Ναζιστών ενάντια στους Εβραίους, κάνει μια ενοχλητική παρατήρηση για τους εραστές των ταξικών αναλύσεων και του καλοκάγαθου αλλά παραστρατημένου λαού. Το κακό είναι κοινότυπο. Για να διαπραχθεί δεν χρειάζονται τέρατα αλλά κοινοί, φυσιολογικοί άνθρωποι, σαν αυτούς της διπλανής...

πόρτας. 

Ο ίδιος ο Άιχμαν ήταν ένας από αυτούς. Καλός πατέρας, σύζυγος, αγαπητός στους φίλους του. «Εγώ», είπε, «τη δουλειά μου έκανα, τόσα βαγόνια, τόσοι φούρνοι, δεν ήμουν και ο τελικός αρμόδιος.» Το ίδιο κοινοί, φυσιολογικοί και λαϊκοί άνθρωποι ήταν οι Αμερικανοί στρατιώτες που εκτέλεσαν τα φρικτά βασανιστήρια των Ιρακινών κρατουμένων στο Άμπου Γκράιμπ. Θα το πω καθαρά. Οι Ναζί ήξεραν τι έκαναν, δεν είχαν παραπλανηθεί από κάποια σκοτεινά κέντρα, είχαν συνείδηση ότι συμπεριφέρονταν κτηνωδώς και ακόμα περισσότερο έκαναν το θάνατο και τη γενοκτονία επάγγελμα και μάλιστα τα εξορθολόγησαν, όπως ο Άιχμαν. Ποιος είπε ότι η λογική δεν  γεννάει τέρατα; 

Λογική και τρέλα δεν αλληλοαποκλείονται. Το κακό βρισκόταν μέσα τους. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να σχεδιάζει το κακό, να το θέτει ως στόχο, ως πρόταγμα. Αποκρουστικό, αλλά έτσι είναι. Οι άνθρωποι είναι τα μόνα ζώα που οργανώνουν μαζικές καταστροφές των ομοίων τους, γενοκτονίες, προς απογοήτευση αυτών που διακηρύσσουν τον ανθρωπολογικό μύθο ότι αποσπάστηκαν από τη φύση και ξέκοψαν από τα ζωικά τους ένστικτα. Το να πούμε ότι γίνονται αγρίμια  είναι προσβολή στα ζώα διότι κανένα είδος του ζωικού βασιλείου δεν οργανώνει γενοκτονικές επιδρομές στους ομοίους του.

     Ποια είναι λοιπόν η ρίζα του κακού; Το υποκείμενο είναι εγωκεντρικό, κάθε άτομο βιώνει τον εαυτό του ως υποκείμενο, ως πρώτο πρόσωπο, αλλά ταυτόχρονα ανήκει σε μια κοινότητα, ένα εμείς (ζευγάρι, οικογένεια, φυλή). Η ανάγκη του εμείς, του άλλου, βρίσκεται εντός του υποκειμένου ως ανάγκη αναγνώρισης, φιλίας, συνεργασίας. Γι’ αυτό ο εγωκεντρισμός του υποκειμένου είναι ταυτόχρονα εγωισμός και αλτρουισμός. Όταν όμως κυριαρχεί το εγώ το άτομο γίνεται ιδιοτελές, αχαλίνωτα εγωιστικό, ανταγωνιστικό με τον άλλο, προτάσσει το κακό και μπορεί να οδηγηθεί μέχρι την εξόντωσή του. Όπως σωστά επισημαίνει ο Ε. Μορέν «η ιδιότητα του υποκειμένου ενέχει τον θάνατο του άλλου και την αγάπη του άλλου». Το άτομο ζει για τον εαυτό του και για τον άλλο, αλλά ο εγωισμός  μπορεί να απωθήσει τον αλτρουισμό και ο αλτρουισμός να υπερβεί τον εγωισμό. Όταν το υποκείμενο κυριευθεί από τον εγωισμό ο άλλος γίνεται ξένος και όταν εκφράζεται αλτρουιστικά είναι αδερφός.

      Η υποκειμενικότητα λοιπόν ,που εξελικτικά αναδείχτηκε από τη στιγμή της εμφάνισης του homo sapiens, είναι έμφυτη και ρηξιγενής, σε αντιπαλότητα αλλά και σε συνεργασία του εγώ με τον άλλο, και  ταυτόχρονα είναι  επίκτητη, πολιτισμικά διαμορφωμένη. 

Το υποκείμενο μπορεί να κυριευθεί, να καθυποταχθεί, από το κράτος, την πατρίδα, το θεό, ένα ηγέτη, από την αγορά, το κέρδος και τα εμπορεύματα. Το κοινωνικό περιβάλλον, ανάλογα με το ποια είναι τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του, μπορεί είτε να ενισχύσει τον εγωκεντρισμό και την ιδιοτέλεια είτε τον αλτρουισμό και την αλληλεγγύη. Όταν το περιβάλλον ενθαρρύνει το εγώ τότε ο εγωιστικός παροξυσμός μπορεί να γίνει ρατσισμός και φασισμός. Το άτομο αντί να συγκρούεται άνευ όρων με τον άλλο και άρα με τον εαυτό του, αφού ο άλλος είναι και μέσα μας, απειλώντας έτσι με κατάρρευση την υποκειμενική του συγκρότηση, μεταθέτει τη σύγκρουση του εγώ με τον άλλο στο εγώ (εμείς) με τους άλλους ως ξένους, ως αλλοεθνείς.  

Η οικονομία της αγοράς που θεοποιεί τον ανταγωνισμό διαπλάθει ένα τύπο ανθρώπου που είναι ορθολογικός ατομιστής και για τον οποίο ο φόνος του άλλου είναι απαραίτητος γιατί στέκεται φραγμός στην επιβίωσή του και στην επιβεβαίωση του εγώ του. 

Όταν λοιπόν αντιληφθούμε ότι ο άνθρωπος είναι το «δεινότατον των όντων», ότι φέρει μέσα του και καταστροφικές δυνάμεις που σχετίζονται με τη δεινότητα της ίδιας του της ύπαρξης, τότε θα καταλάβουμε ότι το επείγον ζήτημα σήμερα είναι η επανανοηματοδότηση της ζωής με την αποδυνάμωση των αιτιών και των θεσμών που ενισχύουν τον εγωισμό και τη βούληση για δύναμη και την ενίσχυση των δομών αλληλεγγύης και συνεργατικότητας. Η ιδιοτέλεια πρέπει να είναι κοινωνικά επιτηρούμενη και ο αλτρουισμός θεσμοποιημένος.

*Ναξάκης Χάρης

Καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας

charisnax@yahoo.gr